Krupnik to trunek powstały z połączenia wódki, miodu i przypraw, pity na ciepło. W ostatnim czasie wymyślono także, że nazwą Krupnik można nazwać wódkę czystą, cytrynową czy grejpfrutową – czemu jestem przeciwny. Podkreślać zaczęto także szlacheckie pochodzenie tego trunku – nie przedstawiając na to dowodów. W moim przekonaniu, potwierdzonym w niżej przytoczonych źródłach, krupnik był jednym z nielicznych trunków alkoholowych sporządzanych przez chłopów. Dawni badacze wywodzą jego pochodzenie z Litwy.
Teodor Narbutt w swojej książce „Dzieje Starożytne Narodu Litewskiego”, wydanej w Wilnie w 1835 r. podaje: „Litwini dawniejsi mieli jeszcze jeden napój, którego szczególnie używali kapłani, płeć żeńska i osoby chorowite; nazywał się Miecionikas, od Mieciones, krupa (Słownik X. Syrwida, str. 116). Był to rzadki wywar z krup zbożowych, zaprawiony miodem, korzeniami ziół pewnych i aromatami, niekiedy i odurzającemi jakiemiś istotami. Używano go na ciepło, jak kawę. Podania spominają o tym napoju, a stare lekarki po niektórych miejscach umieją go jeszcze sporządzić: ma to być rzeczą bardzo dla chorych posilną. Pospólstwo paloną wódkę z miodem nazywa po polsku Krupniczek, zapewne od tego litewskiego napoju to sławiańskie narzecze poszło.”
Zatem za pierwowzór Krupniku należy uznać pradawny litewski napój Miecionikas – Krupnik zaś to polska nazwa pochodząca od krupy czyli kaszy i stąd zagadka nazwy zostaje wyjaśniona. Wikipedia podaje, że nazwa Krupnik pochodzi od litewskiego Krupnikas – co jak widać nie jest prawdą to Krupnikas pochodzi od nazwy Krupnik, a tej jest spolszczeniem napoju Miecionikas.
Krupnik szczególną zatem popularnością cieszył się na Litwie por. „Na Żmudzi od niepamiętnych czasów zwyczajnym napojem było piwo, wódka, a od wielkiej gali krupnik czyli wódka przypalona z miodem i korzeniami.” Także w innych częściach Polski, etnografowie XIX-wieczni opisujący ludowe zwyczaje wspominają o krupniku jako najznamienitszym chłopskim napitku, spożywanym chętnie podczas szczególnych uroczystości np. wesel.
Oskar Kolberg opisując chłopów sandomierskich w 1865 r. napisał: „Pożywienie ich, prócz chleba, stanowią zwykle różnego rodzaje kaszy i kartofle okraszone niekiedy słoniną, masło ser, placki, kiełbasa. Mięsa jednak rzadko uwidzą; na weselu za to, stanowi ono główny posiłek. Napojem zwykłym (prócz wody) jest gorzałka, wykwintniejszym napitkiem bywa wódka palona wraz z roztopioną słoniną; nader rzadkim zaś jest krupnik t.j. wódka z miodem.”
Kornel Kozłowski opisując lud Mazowsza w 1868 r. podaje przy opisie wesela: „(…) Jeżeli są to gospodarze zamożni, to nie pożałują, na taki festyn zabić krowy, wieprza, sprowadzą beczkę piwa, kilkanaście garncy wódki i przygotują ulubiony i najwytworniejszy u chłopów napój, tak zwany krupnik, składający się z wódki grzanej z miodem, pieprzem, cukrem i słoniną. Koszt jednak takiej uczty, zwłaszcza na trunki, musi ponosić w części i pan młody, szczególniej jeżeli długo bardzo przeciągną się zabawy.”
W II RP Krupnik był już trunkiem produkowanym przez Fabryki Wódek i Likierów. Dr. J. M. Majewski w 1932 r. podawał: „Krupniki, są to gęste wódki, otrzymywane przez zespolenie spirytusu z miodem, masłem śmietankowem, pieprzem, cynamonem i mnóstwem innych korzeni. Pija się je na gorąco. Krupnik, przyrządzony w domu, jest zawsze mętny. Jedynie dystylarnia łańcucka wyrabia pewną odmianę zupełnie przeźroczystą, z lekka tylko żółtawą. Aby ocenić zalety grzanego krupniku, trzeba porządnie zmarznąć.” Poza Łańcutem krupnik w II RP w swojej ofercie miały także inne dystylernie w tym najbardziej przez mnie ceniona Fabryka Wódek i Likierów Bolesława Kasprowicza w Gnieźnie, czy wspominany wczoraj Szustow.
Co ciekawe mieszczanie warszawscy także w XIX znali krupnik a to za sprawą lokalu o nazwie Krupnik litewski 🙂 Poniżej ogłoszenia tegoż z 1840 i 1841 r.
Znalazłem także ogłoszenie z 1854 r. w którym krupnik litewski oznacza krambambuli – co mnie trochę zdziwiło? Krambambuli to jeden z rodzai gdańskiej wódki, ale jak dotąd nikt jej z krupnikiem nie utożsamiał.
Po 1945 r. Krupnik produkował najpierw PMS, później Polmos aż w 1999 r. krupnik jako markę nabył Polmos Starogard (Sobieski). O dziwo z czasem porównując poszczególne buteleczki krupnik staje się coraz bledszy.
Należy także dodać omawiając ten tema, że nie tak dawno firma Toorank wygrała sądownie prawo do posługiwania się nazwą Krupnik, co mnie ucieszyło.
Na koniec jeszcze przepis na krupnik znaleziony przez Bogusia, bo jak wiadomo domowy, samodzielnie sporządzony krupnik smakuje najlepiej!
(4045)
Witam,
A ja mam pytanie do autora. Czy orientujesz się może, czy krupnik w powojennej Polsce był zawsze sprzedawany w kwadratowej butelce, czy może kiedyś butelka krupniku miała inny kształt?
Cześć,
Tak, był jeszcze Krupnik w kamionkowych dzbankach (z logo Monopolu Spirytusowego „MS” na denku) w latach 60 i może w 70? Kamionki te produkował chyba tylko Polmos Kraków. Poznań w latach 90 robił też miniaturki w okrągłych buteleczkach Warta. Innych poza kwadratowymi nie kojarzę.
Drogi Czajkusie,
Bardzo ciekawy artykuł i wspaniale, że nawiązujesz do źródeł historycznych! Czy wiesz o jakichś dawniejszych wzmiankach o krupniku? A może masz pomysł, jak ich szukać?
Pozdrawiam,
Agnieszka
Świetny artykuł, a sam krupnik omonomonom szczególnie w knajpie z ciężkimi kolorami i ciemnymi światłami.